Dünya Sıhhat Örgütü, maymun çiçeği olarak bilinen ‘Mpox’ salgını sebebiyle global acil durum ilan etti.
Türk Klinik Mikrobiyoloji ve İnfeksiyon Hastalıkları Derneği (KLİMİK) maymun çiçeği hakkında sıkça sorulan soruları ve karşılıklarını paylaştı.
KLİMİK’in internet sitesinde yer alan metinde şu sözler yer aldı:
* “1. Yeni bir hastalık mıdır?
* Mpox (eski ismiyle maymun çiçeği) hastalığı yeni bir hastalık değildir. Maymunlarda 1958’de tespit edildikten sonra insanlarda birinci olgu 1970 yılında Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nde görülmüştür. Akabinde Nijerya ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti başta olmak üzere, Orta ve Batı Afrika’daki tropikal yağmur ormanlarının bulunduğu 11 ülkede bu hastalık görülmeye devam etti. Bu periyotta Mpox’un o bölgelerdeki gerçek sıklığı tam olarak tanımlanamasa da, Afrika’da her yıl birkaç yüz olgu olduğu iddia edilmekteydi. 2022 yılına kadar hastalık vakit zaman Afrika kıtasından infekte hayvanlar yahut beşerler aracılığıyla öteki kıtalara taşınmakta, buralarda az sayıda insanın etkilendiği, bölgesel olgu kümelenmeleri izlenmekteydi.
2. Neden artık bu kadar dikkat çekti? Dünyada devam eden salgının boyutu nedir?
* 2022 yılına kadar Afrika dışında görülen olguların tamamının Afrika’dan gelen beşerler yahut Afrika’dan getirtilen kemirgenlerden kaynaklandığı bilinmekteydi. Lakin 2022 Mayıs ayından itibaren, başta Avrupa ve ABD olmak üzere tüm dünyada, Afrika’yla yahut oradan gelmiş hayvanlarla teması olmayan şahıslarda de Mpox tanımlandı ve hastalık, hasta bireylerden yayılarak günümüze kadar yüz binden fazla kişiyi etkileyen bir salgına yol açtı. Mpox’ın 2022 yılında Afrika dışında birinci sefer yaygınlık kazanıp, Türkiye dahil yaklaşık 100 ülkede tespit edildiği bu salgın nedeniyle 2023 yılında DSÖ tarafından global halk sıhhati acil durumu ilan edildi. Bu sayede ülkelerin surveyans (takip), savunmasız kümelerin aşılanması üzere tedbirleri alması sağlanarak salgın 2023 sonuna hakikat denetim altına alındı. Akabinde da Mayıs 2023’te DSÖ tarafından global acil durum sonlandırıldı. Lakin tüm dünyada Mpox olguları az sayıda olmakla birlikte günümüze kadar görülmeye devam etti.
* 2023’ten itibaren Afrika’da, bilhassa Kongo’da olmak üzere, daha ağır seyirli infeksiyon yapabilen bir suş olan Soy 1’in bir alt tipinin (1b) yol açtığı önemli bir Mpox salgını başladı. Bu salgında, yalnızca Kongo’da 2024 Ocak’tan itibaren şu ana kadar 15 bin kişi hastalandı, 461 kişi hayatını kaybetti; Ruanda, Burundi ve Uganda üzere komşu ülkelere de yayılım oldu. Bu nedenle Afrika CDC 13 Ağustos 2024’te, DSÖ de 14 Ağustos 2024’te Mpox salgını için tekrar milletlerarası halk sıhhati acil durumu ilan etti. Bu ilanın temel hedefi ülkeleri teşhis, surveyans, bağışıklama ve tedavi açısından gerekli tedbirleri almaları, bunlar için kaynak ayırmaları konusunda uyarmak ve böylelikle salgının denetim altına alınmasını sağlamaktır.
3. Hastalığın etkeni biliniyor mu?
* Evet, hastalığın etkeni Mpox virusu (Monkeypox Virus) çiçek virusuna akraba bir DNA virusudur. Orta ve Batı Afrika’da iki farklı genetik alt tipinin hastalık yaptığı bilinmektedir. Batı Afrika alt tipi (soy 2), Orta Afrika (Kongo Havzası) alt tipine (Soy 1) kıyasla daha hafif seyirli hastalık yapmaktadır. 2022 yılında ülkemiz dahil Afrika dışındaki ülkeleri de etkileyen salgında Soy 2 denilen ve daha hafif infeksiyon yaptığı görülmüş olan virus suşu etkiliyken, 2023’te Kongo’da başlayarak yayılan ve hala devam eden salgında daha ağır seyirli infeksiyon yapabilen Soy 1’in alt tipi olan 1b suşu tesirli olmaktadır. Bu suşun geçirdiği mutasyonlarla beşerler ortasında daha kolay bulaşabilme özelliği de kazanmış olabileceğinden kaygılanılmaktadır.
4. Virus beşere maymunlardan mı bulaşmaktadır?
* Eski isminde “maymun” geçmekle birlikte maymunlardan daha çok sincap, sıçan, fare üzere kemirgenlerde bulunan ve onlardan beşere geçen bir hastalıktır. Hastalığın isminin maymun çiçeği yerine “Mpox” olarak isimlendirilmesinin nedeni hastalık isimlendirilmelerinde hayvan yahut bölge isminin geçmesinin ayrımcılığa, etiketlenmeye yol açabilmesidir.
* Mpox virusunun tabiattaki rezervuarları ve doğal döngüsü tam olarak bilinmemektedir. Virus şimdiye kadar doğal ortamdaki hayvanlardan iki kere izole edilebilmiştir. Birinci olarak 1985 yılında Kongo Demokratik Cumhuriyeti’nin Ekvator bölgesinde Afrika sincabından izole edilmiştir. İkincisi de 2012 yılında Fildişi Sahilleri’ndeki yağmur ormanlarında “mangabey” isimli bir maymun cinsine ilişkin meyyit bir yavru primattan izole edilmiştir. Doğal rezervuar bu nedenle belirsizliğini korumaktadır.
5. Virus beşere nasıl bulaşmaktadır?
* Virus beşere, infekte hayvan, infekte insan yahut virusla kirlenmiş cansız unsurlar (giysiler, havlu, çarşaf vb.) ile yakın temas sonucunda bulaşmaktadır. Virus sağlıklı bireylere ciltteki gözle görülemeyecek çatlaklar/çizikler, mukozalar (ağız, burun, göz) yahut teneffüs sistemi aracılığıyla girer. İnfekte hayvandan insanlara (zoonotik) bulaşma ısırık, tırmalama, hayvanın kan ve beden sıvılarıyla yahut etiyle temas, lezyonlara direkt temas yahut tüm bunlarla kirlenmiş cansız malzemeden indirekt yolla gerçekleşebilmektedir.
* Virusun beşerden beşere bulaşmasının temel olarak infekte insanın beden sıvılarına, cilt lezyonlarına direkt temasla direkt olarak yahut yeniden bunlarla kirlenmiş cansız hususlarla temasla dolaylı olarak cilt ve mukozalar yoluyla olduğu bilinmektedir. 2022 salgınında bilhassa erkeklerle seks yapan erkekler ortasında olmak üzere cinsel alaka sırasındaki yakın temas kıymetli bir bulaşma yoluyken, Kongo’da devam etmekte olan şimdiki salgında hem heteroseksüel cinsel alaka sırasındaki temas hem de konut içindeki yakın temasla bulaşma olduğu, çocuklarda ve bayanlarda da hastalığın görüldüğü bildirilmiştir.
6. Çiçek hastalığı ve Suçiçeği hastalığı ile misal bir hastalık mıdır?
* ‘Çiçek’li hastalıklar virusların neden olduğu birbirine benzeri hastalıklardır. Hasebiyle çiçek ve suçiçeğinde görülen cilt lezyonlarına misal lezyonlar Mpox’da da görülmektedir. Lakin hem lezyonların bedendeki yerleşimleri hem imajları hem de seyirleri farklıdır. Ayrıyeten çiçek hastalığı aşı sayesinde yeryüzünden silinmiştir. Mpox’da lenf düğümlerinde şişme de olabilir. Yakın vakitte (son bir ay içinde) hastalığın görüldüğü Afrika, Avrupa ülkeleri, ABD üzere ülkelere gitmiş olan şahıslarda yahut hastalığın görüldüğü kümelerle (erkeklerle seks yapan erkekler, seks çalışanları gibi) yakın teması olan şahıslarda yahut hasta birinin temaslılarında hastalık belirtilerinin görülmesi Mpox’u düşündürmelidir.
7. Belirti ve bulguları nelerdir?
* Mpox hastalığı ateş, baş ağrısı, yorgunluk, yaygın beden ağrıları, lenf bezlerinde şişlik ve cilt lezyonlarına (döküntülere) neden olur. Yakınmalar virusla temas ettikten sonra ortalama 6-13 gün sonra ortaya çıkar.
* Hastalığı birinci 5 gününde ateş, şiddetli baş ağrısı, lenf bezlerinde şişme, sırt ağrısı ve çok halsizlik görülür. Bu belirti ve bulguların birçok birçok hastalıkta görülebilir fakat lenf bezi şişliğinin olması bilhassa çiçek, su çiçeği ve kızamıktan ayırmada kıymetlidir.
* Ciltteki döküntüler ateş başladıktan sonra 1-3 gün içinde ortaya çıkar; gövdeden çok yüzde, kollarda ve bacaklarda görülür. Avuç içi ve ayak tabaklarında, ağız içinde, genital bölgede ve gözlerde lezyon saptanabilir. 2022 salgınında bilhassa rektal bölgede lezyonların gelişmesiyle proktit, yeniden tonsillalar üzerinde lezyonların gelişmesiyle tonsillit de sık görülmüştür.
* Lezyon sayısı değişkendir; az sayıda yahut çok fazla sayıda olabilir. Lezyonlar düz bir kızarıklık halinde başlayıp (makül), deriden kabarık hale gelir (papül), akabinde içleri berrak sıvı ile dolarak ‘vezikül’ görünümü alırlar. Veziküllerin içindeki berrak sıvı sarımsı renkte bir sıvıya döner ve ‘püstüller’ oluşur.
* Püstüller kabuk bağlar ve kabukların düşmesiyle lezyonlar ortadan kalkar. Bu süreç çoklukla 2-4 hafta sürer ve tabiatıyla düzgünleşir. Bağışıklık sistemi baskılanmış bireylerde hastalık ağır seyredebilir. Hastalığa bakteriyel infeksiyonlar eklenebilir; zatürre, sepsis, ensefalit ve görme kaybı gelişebilir.
8. Belirtisiz infeksiyon olabilir mi?
* Asemptomatik (belirtisiz) Mpox olguları bildirilse de bunun epeyce ender bir durum olduğu ve hastalığın ekseriyetle semptomatik seyrettiği bilinmektedir. İnfekte bireylerde belirtilerin ortaya çıkması bu bireylerin fark edilmesini ve izolasyona alınmasını sağlayacağından, Mpox’un toplumda COVID-19 yahut belirtisizken bulaşan başka infeksiyonlar kadar yayılması beklenmemektedir. Lakin Kongo’da tesirli suşun daha süratli ve tüm kümelerde yayılıyor olması telaş yaratmaktadır.
9. Mpox ile temas etmiş bireyler ne kadar müddet takip edilmelidir?
* Mpox olduğu teyit edilen hayvan yahut şahıslarla temas etmiş olanlar, son temastan sonraki 21 gün boyunca belirti ve bulgular açısından izlenmelidir.
10. Hastalığın tanısı nasıl konulur?
* Hastalığın tanınabilmesi için öncelikle akla gelmesi değerlidir. Hastalık belirtileri gösteren şahısların son bir ay içinde riskli bölgelere seyahat edip etmedikleri ya da benzeri belirtileri olan birileri ile yakın temasları olup olmadığı sorgulanmalıdır. Mpox hastalığından kuşku edildiği durumlarda lezyonlardan uygun halde elde edilmiş ve gerekli güvenlik tedbirleri alınarak paketlenmiş örneklerin ilgili laboratuvara gönderilmesi gereklidir. Varsayım edileceği üzere bu test rutin laboratuvarlarda yapılamaz, lakin gerekli gerecin, işçinin olduğu biyogüvenlik seviyesi 2 laboratuvarlarda yapılabilir. Günümüzde teşhis PCR (polimeraz zincir reaksiyonu) ile virusa ilişkin DNA’nın örneklerde gösterilmesine dayanmaktadır.
* Mpox hastalığının teşhisini kan örneklerinden koymak çok imkanlı değildir. Virus kanda çok kısa mühlet kaldığından PCR ile saptamak çoklukla mümkün olmaz. Antijen ve antikor testleri de daha evvel uygulanan çiçek aşısı vb. nedenlerle her vakit gerçek sonuç vermez.
11. Hastalık öldürücü müdür?
* Mpox ekseriyetle 2-4 hafta içerisinde zaten güzelleşmektedir. Lakin bağışıklığı baskılanmış bireylerde ve küçük çocuklarda ağır hastalık görülebilmektedir. Genel olarak hastalanan şahısların %1-6’sı, çoğunluğu küçük çocuklar olmak üzere, maalesef kaybedilmektedir. Orta Afrika alt tipinde (soy 1) öldürücülük %11’e kadar çıkabilmektedir. Kongo’da şu anda devam eden bu suşa bağlı salgında vefat oranı %5 civarındadır. 2022 salgınında ise mevt oranı epey düşük olup